Eigenlijk best vreemd dat we in het onderwijs leerlingen op allerlei manieren leren omgaan met de buitenwereld, maar wie leert hen om te gaan met hun binnenwereld? Hoe zorg je er nou voor dat je niet constant op sleeptouw wordt genomen door van alles wat er om je heen gebeurt en door wat je in jezelf voelt en denkt?
Al op de basisschool kan het ontdekken van je binnenwereld een sensatie zijn. Ik herinner mij een mindfulnesstraining die ik gaf aan leerlingen van groep 4. Toen ik op de eerste bijeenkomst vroeg op iemand wist wat ‘concentreren’ betekent, zei één van de jongens hij dàt in ieder geval niet kon: “Ik moet altijd om me heen kijken als ik iets hoor of zie, ik kan niet anders”. Een paar weken later stonden we met z’n allen in een kring en vroeg ik de leerlingen om met hun aandachts-schijnwerper in hun grote teen te schijnen en op te merken wat ze daar voelden en daarna naar hun duim te gaan en hetzelfde te doen. Het betreffende jongetje reageerde verrast en opgewonden; hij wist niet dat dàt kon. Hij had dus ervaren dat hij zijn aandacht doelbewust kon richten; dat er een keuze is waar je je aandacht op richt. Dat je niet aan je automatische reacties bent overgeleverd. En zo kun je leerlingen in een mindfulnesstraining allereerst leren op te merken wat er in henzelf gaande is en vanuit hier bewuste keuzes maken.
Het belang van “mentale fitheid” krijgt ook in de onderwijskunde en in het hoger onderwijs steeds meer aandacht. Zo werd onlangs op Avans Hogeschool in Den Bosch een congres georganiseerd over “Lifeskills for the 21th century”. Centrale vraag was: van welke skills moeten wij onze leerlingen voorzien om goed toegerust te zijn voor de maatschappij van de 21e eeuw. Ik geef een korte impressie.
In de visie van Leonard de Mol van Otterloo, mindfulnesstrainer en directeur van de Stichting ‘Mentale Fitheid 2020’, ligt het accent in ons huidige onderwijs te veel op het aanleren van cognitieve vaardigheden. Thema’s als ‘aandachtig zijn’, compassie, emotionele zelfsturing en verantwoordelijkheid moeten volgens hem een belangrijke plaats krijgen. In 1920 was de tijd rijp om in het onderwijs aandacht te besteden aan lichamelijke fitheid en werd het vak Lichamelijke opvoeding ingevoerd. Een eeuw later, in 2020, zou het accent meer moeten komen te liggen op Mentale Fitheid.
Op Avans Hogeschool probeert men hier al vorm aan te geven, met een centrum, ‘Avans Flow’ geheten. Hier streeft men naar integratie van hoofd en hart. Het centrum is er voor studenten en medewerkers. Ontwikkeling van en reflectie op de binnenwereld staat hier centraal, met thema’s als Mindfulness, Hooggevoeligheid, stemtrainingen en ‘jezelf blijven op social media’. Studenten hebben zelf ook inbreng en dat leidt tot mooie co-creaties, zoals ‘van stilte naar succes’, over de meerwaarde van meditatie.
Drie studenten kwamen aan het woord over wat zij vinden van het huidige onderwijs en welke ideeën zij hebben voor verbetering. Eén van hen gaf aan dat er in het onderwijs veel meer sprake zou moeten zijn van een beweging ‘van binnen naar buiten’. Nu is de beweging precies andersom: studenten krijgen een aanbod aan studierichtingen, aan vakken, aan lesinhoud en moeten daar maar in passen. De student wil echter handvatten om te ontdekken: wie ben ik, wat zijn mijn kwaliteiten en waarden en hoe kan ik die uitdrukken in wat ik doe?
In een betoog van de Amerikaanse psychiater en mindfulness-expert Daniel Siegel, stelt hij dat onzekerheid de nieuwe wereld tekent. De emergent reality is een samenleving die continu verandert en in beweging is en die van ons mensen vraagt dat we veerkrachtig kunnen beantwoorden, vanuit verbinding met onszelf en met elkaar. De skills daarvoor zouden we ook in moeten bouwen in het onderwijs, zodat leerlingen vertrouwd raken en zich zelfs comfortabel kunnen voelen bij onzekerheid. Niet alleen voor de leerling is een open, nieuwsgierige houding belangrijk, maar ook voor de leerkracht. Leerling en leerkracht zijn organisch gekoppeld. Teaching is co-creation. Niet meer de methodes en traditionele leerdoelen zijn daarbij leading; het komt veel meer aan op gezamenlijk ontdekken van ieders persoonlijke waardes, kwaliteiten en behoeften.
En hierin ligt, zo ervaar ik telkens weer, de waarde van mindfulness voor het onderwijs: leerlingen en leerkrachten vergroten hun opmerkzaamheid en leren bewuste keuzes maken, precies passend bij dat moment. Zij treden situaties met een meer open houding en veerkrachtiger tegemoet, gaan zorgvuldiger om met hun grenzen en voelen zich minder overgeleverd aan vaste gewoontes en systemen.
Ben je werkzaam in het onderwijs? Via een reactie verneem ik graag jouw visie!
Leontine Lenferink
Mindfulnesstrainer en onderwijskundige